बाबुराम पत्नी हिसिलाले रुदै भनिन: भित्तासँग विवाह गरें

काठमाडौं, ९ पुस ।

एसएलसी उत्तीर्ण गरेपछि बाबुराम भट्टराई आईएस्सी पढ्न काठमाडौँ आए। अन्तरमुखी स्वभावका बाबुराम त्यस बेलासम्म कसैको प्रेममा परेका थिएनन्। विवाह गर्ने सोचाइ आइसकेको थिएन।

सामान्यतया बौद्धिक विकासका लागि ब्रह्मचारी बन्ने सोचाइका साथै ऋषिमुनिहरूलाई आदर्श मान्ने बाबुराम एकातिर चिन्तन–मनन मात्र गर्ने पूर्वीय दर्शनबाट प्रभावित हुन थालेका थिए भने अर्कोतिर पश्चिमा ढङ्गको प्रेममा स्वतन्त्रताको शैलीलाई पनि उनले नकार्न सकेका थिएनन्। यी दुवै दर्शनको चेतना मन्थन गर्ने उमेरका बाबुरामका आधुनिक शिक्षा पढेका सहपाठीहरूको जमघट थियो अमृत साइन्स क्याम्पसमा।

क्याम्पसमा सहरिया वर्गको हालिमुहाली थियो। जतिबेलै अङ्ग्रेजीमा बोल्ने र फेसनका पारखीहरूको बीचमा परे उनी। एकातिर गाउँले पृष्ठभूमि, अन्तरमुखी स्वभाव त अर्कोतिर ‘फस्र्ट ब्वाई’। सहरिया र गाउँले दुवै पृष्ठभूमिका सहपाठीहरू उनीसँग बोल्न रुचाउँथे। त्यहीँ उनको बिस्तारै महिलाहरूसँग पनि बोलचाल हुन थाल्यो।

विद्यालय जीवनमा उनको महिलाहरूसँग खासै बोलचाल भएको थिएन। अझ रमाइलो त उनको कक्षामा छात्रा नै थिएनन्। कक्षा ६ देखि ८ सम्म पढ्दा उनको कक्षामा तनहुँकी शारदा खनाल एक मात्र छात्रा थिइन्। त्यसपछि उनको कक्षामा कोही पनि छात्रा थिएनन्। छात्रारहित स्कुले वातावरणबाट आएका बाबुरामले आईएस्सी पढ्दा त कक्षाभरि छात्रा नै छात्रा देखे। सुरुमा कसैसँग बोलचाल नगरेका बाबुराम आईएस्सीमा पनि प्रथम हुँदै गएपछि महिलाहरूसँग पनि बोलचाल बढ्यो।

आईएस्सीमा उनी प्रथम हुँदा रीता प्रधान दोस्रो भएकी थिइन्। सहरिया पृष्ठभूमिका महिलाहरू पनि क्रमश: उनीसँग बोल्न र झिम्मिन थालेपछि बाबुरामको सङ्कोच पनि बिस्तारै घट्दै गएको थियो।

अस्कलको पढाइपछि उनी आर्किटेक्चर पढ्न भारतको चण्डीगढ गए। त्यहाँ पुगेपछि महिला साथीहरूसँग पनि उनको खास निकटता भयो। ‘विवाह, परिवार झमेला हो, आफ्नो प्रगतिमा विवाह बाधक हुन्छ’ भन्ने बाबुरामको दृष्टिकोणमा क्रमश: परिवर्तन आउन थाल्यो। तर, यस अवधिमा पनि उनको कसैसँग प्रेम बसेन। २०२९ देखि २०३३ सालसम्म पढेपछि उनी २०३४ सालमा स्कुल अफ प्लानिङ एन्ड आर्किटेक्चरमा पोस्ट ग्राजुएट पढ्न चण्डीगढबाट दिल्ली गए।

एक बिहान ब्रेकफास्टका क्रममा भीष्मनन्द बज्राचार्य (दयानन्द बज्राचार्यका भाइ) ले बाबुरामसँग एकजना नेपाली केटीसँग परिचय गराइदिए। ती छात्रा त्यही क्याम्पसमा दोस्रो वर्षमा अध्ययनरत थिइन्। बज्राचार्य तेस्रो वर्षमा अध्ययन गर्दै थिए भने बाबुराम पोस्टग्राजुएट अर्थात् चार वर्ष सिनियर। ‘हेर्दाखेरी अत्यन्तै सरल, बोर्ड फस्र्टजस्तै नलाग्ने,’ हिसिला सम्झिन्छिन्।

हिसिलाले दुर्गेश रेग्मीलाई बाबुरामसँग चिनजान गराइदिन पटक–पटक आग्रह गरे पनि उनले टारिरहेपछि बज्राचार्यलाई भनेकी थिइन्। ‘आई एम हिसिला यमी,’ ती छात्राले यसरी हात अघि बढाएपछि बाबुरामले सोधे, ‘ओ, आर यू डटर अफ धर्मरत्न यमी?’ आफ्नै बुबाका बारेमा धेरै थाहा नपाएकी ती छात्रालाई कसैले आफ्ना बुबालाई चिनेको सुन्दा आश्चर्यमा परिन्। विद्यालय शिक्षा पनि भारतमै लिएकी हिसिलालाई नेपाली बोल्न खासै आउँदैनथ्यो।

उनी अङ्ग्रेजी र नेवारी भाषामै कुरा गर्थिन्।

पूर्वप्रधानसेनापति गौरवशमशेर राणाका काका भरतशमशेर राणाको ‘राजाले के के अपराध गरे?’ भन्ने पुस्तकमा बाबुरामले राणाविरोधी आन्दोलनमा लागेका धर्मरत्न यमीका बारेमा पढेका रहेछन्। पहिले गोर्खा परिषद्का नेता शमशेर पनि काङ्ग्रेसका नेता थिए र काङ्ग्रेसले राजाविरुद्ध सशस्त्र सङ्घर्ष गरेका बेला उक्त पुस्तक लेखेका थिए। बाबुरामले आफ्ना पिताका बारेमा यति कुरा गरेपछि हिसिलामा थप जिज्ञासा पलायो।

उनले अङ्ग्रेजीमै आफ्नो बुबालाई कसरी चिनेको भनेर सोधिन्। राणाविरुद्ध लडेको मान्छे भनेर बाबुरामले थप प्रस्ट पारेपछि बाबुराम र हिसिलाबीच पहिलो भेटमै निकटता बढ्यो। धर्मरत्न स्मृतिग्रन्थमा बाबुरामले ‘मैले नदेखेका धर्मरत्न यमी’ शीर्षकमा हिसिलासँगको पहिलो भेटबारे लेखेका छन्, ‘महिला र पुरुष विद्यार्थी एउटै छात्रावासमा बस्ने र एउटै मेसमा खाना खाने त्यो अनौठो स्कुलको छात्रावासको मेसमा बी. आर्किटेक्चर दोस्रो वर्षमा पढ्ने एकजना नेपाली विद्यार्थीसँग मेरो भेट भएको थियो। १७/१८ वर्षकी पश्चिमा संस्कृतिमा हुर्केकी जस्ती देखिने एउटी नेपाली युवतीसँग मेरो पहिलो परिचय त्यहीँ भएको थियो।’

धर्मरत्न यमी बितेको ठीक दुई वर्षपछि सन् १९७७ जुलाई/अगस्टतिर बाबुराम–हिसिलाको पहिलो भेट भएको थियो। त्यही वर्ष बाबुरामले अखिल भारत नेपाली विद्यार्थी सङ्घको स्थापना गरेका थिए। २०३४/३५ सालतिर नेपालमा पनि आन्दोलनको वातावरण बन्दै गएको थियो। राजनीति र समाजप्रति खासै वास्ता नभएकी आधुनिक शैलीकी हिसिलालाई बाबुरामले राजनीतिक इतिहास र नेपालको अवस्थाबारे बताउन थालेपछि राजनीतिप्रति चासो बढ्न थाल्यो।

सङ्घका अध्यक्ष बाबुरामले हिसिलालाई सदस्य बनाए। अर्को वर्ष भएको सङ्घको सम्मेलनबाट हिसिला कोषाध्यक्षमा निर्वाचित भइन्। दुईवर्षे कोर्स सकेपछि बाबुराम विद्यावारिधिका लागि जेएनयू गए। त्यति बेला सङ्घको महासचिवमा हिसिला पुगेकी थिइन् भने बाबुराम सल्लाहकार। तर, बाबुराम र हिसिलाबीच औपचारिक सम्बन्ध मात्र थियो। हिसिलाले ‘दाइ’ भनेर बोलाउँथिन्। प्रेमको कुनै सम्बन्ध थिएन।

२६ वर्षे बाबुराममा बिस्तारै प्रेम र विवाहबारे पनि सोचाइ आउन थाल्यो। तर, विवाह गर्दा जीवन बाँधिन्छ कि भन्ने त्रास पनि थियो उनमा। बेला–बेला सङ्गठनको कामले सरसल्लाह गर्न हिसिला जेएनयूमा बाबुरामलाई भेट्न जान्थिन्। हिसिलाको व्यवहार देखेर बाबुराममा आत्मनिर्भर केटीसँग विवाह गर्दा जीवन गतिशील नै हुने भावना जाग्न थालेको थियो। सामान्यतया भावनात्मक सम्बन्धले वैचारिक सम्बन्ध बनाउँछ तर बाबुराम–हिसिलामा वैचारिक सम्बन्धले भावनात्मक सम्बन्ध स्थापित गर्‍यो। बाबुरामलाई लाग्न थाल्यो– हिसिलाजत्तिको श्रीमती भए त विवाह प्रगतिको बाधक हुँदैन।

सधैँजस्तै २०३६ सालको एक दिन राजनीतिक कामकाजले हिसिला बाबुरामलाई भेट्न जेएनयू पुगिन्। बाबुरामले आत्तिँदै सोधे, ‘तिमी किन यहाँ आएको?’ यसरी बाबुरामले हिसिलालाई कहिल्यै प्रश्न गरेका थिएनन्। हिसिला आश्चर्यमा परिन्। किनभने, बाबुरामले हिसिलालाई ‘केही समय तिमी जेएनयू नआउनू’ भनेर चिट्ठी लेखेका रहेछन्। ‘म एउटा मिसनमा छु, तिमीले पछ्याउन सक्दिनौ, तिमी अहिले जेएनयू नआउनू।’ यस्तै लेखिएको थियो चिट्ठीमा।

‘राजनीतिमा होमिने मन बनाएकाले विवाह, प्रेम भयो भने भार हुन्छ भनेर उनले मलाई जेएनयूमा नआउन चिट्ठी लेखेका रहेछन्,’ बाबुरामको चिट्ठी हात नपर्दै हिसिला उनलाई भेट्न गएकी थिइन्। त्यही साँझ उनीहरूबीच लामो कुराकानी भयो। ‘पछि उनले चिट्ठी च्यात्न भने, मैले च्यातिदिएँ, नच्यात्नुपर्ने रहेछ,’ हिसिला अहिले पछुतो मान्छिन्।

सङ्गठनको कुरा भइसकेपछि बाबुरामले धेरै सोचेर मन फुकाए, ‘हामी एउटा सहकार्यमा निकट भइरहेका छौँ, तपाईंको सोच कस्तो बनाउनुभएको छ। यदि तपाईंको सोच मिल्छ भने सायद हामी जीवन सँगै बिताउन सक्छौँ भन्ने लाग्छ।’ अन्तरमुखी स्वभावका बाबुरामले यसरी प्रेम प्रस्ताव राखेपछि चुलबुले र अलि रोमान्टिक स्वभावकी हिसिलाले भनिन्, ‘यसबारे म सोच्छु।’

जेएनयूबाट बस चढ्ने ठाउँसम्म पुग्न केही समय लाग्थ्यो। हिसिला फर्किने बेला बाबुराम बस चढाउन गए, जसरी यसअघि पनि जाने गर्थे। बाटोमै हिसिलाले भनिन्, ‘तपाईंको प्रस्ताव मलाई मञ्जुर छ।’ हिसिला सम्झिन्छिन्, ‘उहाँलाई दाइ भन्थेँ। एउटा सम्मानको दृष्टिले हेर्थें। मैले त अपेक्षा नै गरेकी थिइना कि उहाँले त्यसरी प्रेम प्रस्ताव राख्नुहुन्छ भनेर। आश्चर्यमा परेँ, त्यसैले सोच्ने समय लिएकी थिएँ।’ बाबुरामका तीनवटा कुराले हिसिलालाई प्रस्ताव स्विकार्न बाध्य पारेको रहेछ। भन्छिन्, ‘बाबुरामका ‘र्‍यासनालिटी’, ‘जेनुइननेस’ र ‘डेमोक्र्याटिक’ प्रवृत्तिले मलाई छोयो। त्यसपछि हुन्छ,

(अनिल थापाद्वारा लिखित ‘अविराम बाबुराम’ पुस्तकको सम्पादित अंश)